Zentrum für Interdisziplinäre Polenstudien
Refine
Document Type
- Review (7)
Language
- Polish (7)
Has Fulltext
- yes (7)
Is part of the Bibliography
- no (7)
Institute
Książką „Nierówności społeczne w polskim dyskursie politycznym" Wojciech Woźniak stara się wypełnić lukę w naszej wiedzy na temat zróżnicowań społecznych. Jest to luka szczególnego rodzaju, o ile bowiem istnieje kilka dobrych i krytycznych książek socjologicznych na temat przemian struktury społecznej w Polsce (na różne sposoby podejmują problematykę na przykład Henryk Domański i Jane Hardy), to temat nierówności rzadko jest poważnie traktowany w dyskursie politycznym. Autor stawia sobie za cel zbadanie tej politycznej „niewiedzy" oraz „zrekonstruowanie specyficznych cech tego dyskursu, wpisanych w kontekst politycznych sporów dotyczących kreowanej w Polsce polityki społecznej, i mogących mieć istotne znaczenia dla wdrażanych w tym zakresie rozwiązań" (s. 10). Jest to zamierzenie słuszne i potrzebne, choć do jego realizacji można mieć kilka zastrzeżeń.
Pogłębiony namysł nad transformacjami rynku pracy nie jest czynnością szczególnie popularną wśród socjologów. Socjologia pracy w Polsce po 1989 jest traktowana po macoszemu, choć młode pokolenie badaczy i badaczek (takich jak Jan Czarzasty [1], Julia Kubisa [2] czy Adam Mrozowicki [3]) powoli zmieniają tę sytuację. Już we wstępie do swojej książki Wiesława Kozek zauważa, że jej propozycja to jedna z nielicznych monografii problemu nie tylko w kraju, ale i za granicą. Perspektywa instytucjonalna oznacza, że autorka opisuje rynek pracy jako samoistne pole społeczne, które rządzi się własnymi regułami i narzuca te reguły jednostkom operującym w jego obrębie. To przywiązanie do „samostanowienia" generuje, jak pokażę w dalszej części recenzji, poważne problemy. Książka stara się łączyć dwie funkcje: wprowadzenia w tematykę badania rynku pracy (niczym podręcznik) oraz zarysowywania realiów tego rynku (niczym monografia). Definicja każdego pojęcia uzupełniana jest obrazem związanej z nim sytuacji. To dobry pomysł, niestety, jak pokażę niżej, pociągający za sobą spore ograniczenia.
Connolly stawia ciekawą hipotezę: porządek społeczny danego kraju jest pochodną kształtu jego gospodarki, przy czym kluczowe znaczenie mają więzi międzynarodowe i struktura eksportu. Jej weryfikacji mają posłużyć losy państw byłego Bloku Wschodniego – od Azerbejdżanu przez Bułgarię po Czechy. Można pomyśleć, że jest to wariant marksistowskich analiz związków między bazą a nadbudową, lecz nic bardziej mylnego. Książce daleko do myśli Marksa zarówno w podejściu, jak i rozmachu analiz. Niemniej monografia Connolly'ego sprawnie wpisuje się w debatę na temat konsekwencji transformacji ustrojowych w regionie. Debatę pozbawioną już mrzonek o „konwergencji", jakie często pojawiały się we wcześniejszych tranzytologicznych wypowiedziach. Zamiast tego otrzymujemy trzeźwą i pozbawioną wymiaru normatywnego analizę tego, jak potoczyły się historie państw Europy Wschodniej i Azji Środkowej po rozpadzie ZSRR.
Zadanie, jakie postawił przed sobą Rafał Pankowski w The Patriots, to „analiza podróży radykalnej populistycznej prawicy z politycznych marginesów do samego serca polityki (i z powrotem)" (s. 2). Trzeba przyznać, że jest to analiza ze wszech miar potrzebna. Mimo – wydawać by się mogło – poważnego problemu związanego z siłą i znaczeniem ruchów prawicowych, temat zainteresował dotąd jedynie garstkę badaczy i badaczek. Nawet niezwykły awans polityczny Ligi Polskich Rodzin i związanych z nią grup na początku XXI wieku nie skłonił naukowców do zastanowienia się nad genezą i konsekwencjami obecności radykalnej prawicy w polskiej sferze publicznej. Książka ma zatem uzupełnić tę lukę w wiedzy o współczesnej Polsce. Trudno o autora lepiej dobranego do tego celu: Rafał Pankowski od niemal dwudziestu lat współtworzy antyrasistowskie stowarzyszenie „Nigdy Więcej", które zajmuje się monitoringiem aktów przemocy na tle rasistowskim. W książce odwołuje się szerokiej puli źródeł: od wywiadów z byłymi członkami organizacji skrajnej prawicy przez analizy setek materiałów źródłowych (ulotek, manifestów) po przekazy telewizyjne i radiowe.
Vera Trappmann stawia sobie za zadanie krytyczną analizę przemian gospodarczych i społecznych w Polsce w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. Skupia się przy tym na jednym tylko, lecz ważnym przypadku: hutnictwie, a dokładnie na losach zakładów w Nowej Hucie. Autorka „Fallen Heroes" stara się odpowiedzieć na dwa blisko związane ze sobą pytania: „co wpłynęło na przebieg restrukturyzacji hutnictwa w Polsce?" oraz „jakie konsekwencje dla samych robotników miały te przemiany?" (s. 7). Dodatkowe, ogólniejsze cele książki Trappmann są również dwa: sproblematyzować przebieg transformacji ustrojowej jako sukcesu całego społeczeństwa oraz równie krytycznie ocenić wpływ integracji z Unią Europejską (UE) na stan polskiej gospodarki. O ile ten pierwszy temat coraz częściej pojawia się w publicznych dyskusjach (wraz z książkami Jane Hardy, Naomi Klein, Tadeusza Kowalika czy Rafała Wosia), to UE przedstawiana jest zwykle w jednoznacznie pozytywnym świetle. Trappmann pokazuje, że UE nie jest jednolitym aktorem, lecz raczej wypadkową sił: Komisji, państw piętnastki („starej UE"), korporacji, banków, związków zawodowych i tak dalej. Co istotne, pokazuje również, że rozszerzenie Unii o kraje Europy Środko-Wschodniej miało dla nich wymiar dyscyplinujący oraz podporządkowujący, co widać nawet w losach poszczególnych hutników.
Celem książki Adama Mrozowickiego jest pokazanie robotników jako aktywnych aktorów zarówno w czasie transformacji ustrojowej po 1989 roku, jak i zachodzących w jej konsekwencji przemian społecznych. Mrozowickiemu nie odpowiadają narracje dominujące w socjologicznym myśleniu o klasie robotniczej po socjalizmie. Krytycznie odnosi się do teoretyków konwergencji (takich jak Piotr Sztompka czy Henryk Domański), widzących w mentalności i samej egzystencji robotników przeszkodę na drodze do mitycznego „zjednoczenia z Zachodem". Zachowuje również dystans wobec protekcjonalnego podejścia traktującego robotników jako „wielkich przegranych" transformacji ustrojowej (Leszek Gilejko, Kazimierz Słomczyński) oraz tezy, że dali się oni zmanipulować przez elity (David Ost). W centrum uwagi stawia same jednostki, nie związki zawodowe (w przeciwieństwie do Juliusza Gardawskiego). Znacznie bliżej mu do nurtu „new labor studies", w którym kładzie się nacisk na sprawczość pracowników, ich refleksyjność oraz na złożone związki między codzienną praktyką jednostek a reprodukcją i zmianą systemów społeczno-gospodarczych.
Książka „Urban Grassroots..." należy do cyklu książek poświęconych problematyce ruchów społecznych i oddolnego aktywizmu w Środkowej i Wschodniej Europie, redagowanych przez badaczkę z Göteborga, Kerstin Jacobsson. Do tej nieformalnej serii należą również „Social Movements in Post-Communist Europe and Russia" (redagowane wraz ze Stevenem Saxonbergiem), „Beyond NGO-ization" (również z Saxonbergiem) oraz „The Challenge of Collective Action" (z Elżbietą Korolczuk). Zbiory z różnych perspektyw naświetlają problematykę niedocenianą przez badaczy i badaczki z Europy Środkowej i Wschodniej, którzy przez lata lekceważyli nierutynowe działania polityczne. Dlaczego tak się działo – trudno powiedzieć. Ruchy społeczne stanowią przedmiot zainteresowania socjologii od dobrego pół wieku, co więcej, jest to subdyscyplina teoretycznie i metodologiczne innowacyjna. Nie mówiąc już o tym, że same ruchy zdają się mieć rosnące znaczenie dla polityki i społeczeństwa. Socjologowie naszego regionu, czyli Europy Środkowej i Wschodniej, nie poświęcali im dotąd wiele uwagi, częściej badali organizacje pozarządowe i partie polityczne niż obywateli i obywatelki, którzy i które biorą sprawy w swoje ręce i wychodzą na ulice. Nieformalny projekt Jacobsson, na który składają się konferencje i publikacje, pozwala wyprowadzić wschodnioeuropejską socjologię ruchów społecznych i same ruchy społeczne na widok globalnych, czyli anglojęzycznych nauk społecznych. Jacobsson wspiera lokalnych badaczy i badaczki, oddaje im głos, zamiast narzucać zewnętrzne modele i paradygmaty. Ma to dobre i złe strony, o czym niżej.