Pierwsza część artykułu poświęcona jest rekonstrukcji narzędzia krytyki społecznej, użytego przez Leszka Koczanowicza w książce Polityka czasu do diagnozy dynamiki zmian występujących w społeczeństwie polskim po 1989 roku. Tym, co wyróżnia propozycję autora, wzorującego się na rozwiązaniu przyjętym przez Ernesto Laclau, na tle innych tego typu teorii, jest koncentracja na społecznych mitologiach i marginalizacja zjawiska ideologii. Druga część artykułu, która poświęcona jest rekonstrukcji założeń krytyki społecznej Ericha Fromma, pozwala, dzięki zestawieniu ze sobą tych dwu koncepcji, postawić pytanie o konsekwencje i potencjał krytyczny projektu Koczanowicza rezygnującego z dopracowania pojęcia ideologii i zintegrowania go z pojęciem mitu.
Celem artykułu jest wskazanie miejsca i znaczenia w filozofii Ericha Fromma obecnych w jego pracach figur czasu mesjańskiego i rytuału sza¬batu. Powiązane ze sobą dają się odczytać jako integralna część koncepcji Fromma, prowadząca w jego myśli do pedagogii azylu – posiadającego istotny potencjał emancypacyjny i edukacyjny rozwiązania problemu alienacji współczesnego człowieka.
[Conclusion] Niniejsza monografi a dowodzi, że inspirowana myślą Ericha Fromma teoria i praktyka edukacji może znaleźć w niej reprezentującą orientację emancypacyjną w krytycznej teorii edukacji spojną i wartościową wykładnię. Wskazuje także, że zaproponowany przez niego zbior ustaleń i rozwiązań bez większych przeszkod może stanowić dla pedagogiki ogolnej, teorii wychowania, jak rownież oddziaływań służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka rezerwuar jednostkowych zapożyczeń. Ponadto dowodzi, że formułowane w jego książkach sądy i stawiane tam tezy pozostają istotnym źrodłem dla dalszego namysłu w pedagogice krytycznej, fi lozofi i edukacji oraz podejmowanych badań w rożnych obszarach nauk o wychowaniu. Wskazany i potencjalny wkład Fromma do pedagogiki ujęty w tej książce, ustalony na podstawie kompleksowego opracowania jego myśli, daje się sprowadzić do listy kilku złożonych zagadnień rozwiniętych w poszczegolnych rozdziałach, takich jak: koncepcja natury człowieka, jego rozwoju, podmiotowości, zdrowia oraz ideału wychowania; teoria społeczeństwa i jego wpływu na kształtowanie się osobowości oraz zdolności życiowych człowieka; dialektyczna koncepcja zmiany społecznej oraz miejsca i roli w niej edukacji; teoria jednostkowej i społecznej alienacji; koncepcja emancypacji przez edukację; teoria ruchu emancypacyjnego; koncepcja nauczyciela jako transformatywnego intelektualisty; teoria utopii społecznej; koncepcja doktryny pedagogicznej i ich powiązania w ideologii edukacyjnej radykalnego humanizmu; ogolna teoria ideologii; koncepcja ukrytego programu edukacji oraz kryteriow ich krytyki; teoria pedagogii azylu. Należy zaznaczyć, że konsekwentna realizacja zadania badawczego wymagała nie tylko rekonstrukcji, analizy i odczytania koncepcji Fromma, jej kontekstu fi lozofi cznego oraz wpływu środowisk intelektualnego i kulturowego, z jakich się wywodzi, ale w kilku przypadkach również określenia, referowania czy wskazania stanu aktualnej dyskusji w pedagogice oraz poszczególnych naukach humanistycznych i społecznych na temat zagadnień, do których nawiązuje w swoich interdyscyplinarnych z założenia pismach. Innymi słowy, zadanie wymagało dostosowania się do okoliczności warunkujących podjętą pracę przekładu, by możliwe było prawidłowe przedstawienie konsekwencji myśli Fromma dla pedagogiki oraz jej adaptacja na gruncie dyscypliny i zgodnie z obowiązującymi w niej stanem wiedzy i regułami metodologicznymi.
Można przyjąć, że dwa biblijne mity – o wyjściu Adama i Ewy z ogrodu Eden oraz o budowniczych wieży Babel – są interesującymi ekspresjami wyobraźni utopijnej, ponieważ opowiadają o dwóch miejscach, w których na dwa odmienne sposoby realizowano projekty wystarczająco doskonałego porządku społecznego. Współcześnie jednym z takich miejsc, które możemy rozumieć jako niejednoznaczny efekt realizacji utopii epoki rewolucji przemysłowej, jest szkoła – przestrzeń edukacji zaplanowana jako ważna część projektu wystarczająco doskonałego porządku społecznego. Dwa oryginalne odczytania – autorstwa Ericha Fromma i George’a Steinera – przywołanych biblijnych mitów posłużą wzbogaceniu o nowe wątki i podejścia dyskusji o kondycji współczesnej szkoły oraz dyskursów pedagogiki krytycznej czy pedagogiki oporu i pedagogiki hermeneutycznej.